سطحی نگری، آسیبی که در حوزه ادبیات دفاع مقدس وارد شده است - مجله چایی

با گلستان جعفریان، نویسنده کتاب پاییز آمد به گفت وگو پرداخته ایم که در ادامه می خوانید.

محتوای این کتاب چگونه شکل گرفت و عنوان کتاب برچه اساسی انتخاب شد؟

کار نوشتن کتاب پاییز آمد از زمانی آغاز شد که تعدادی مصاحبه به دست من رسید و از من خواسته شد آن ها را مطالعه کنم و نظر دهم. مصاحبه ها مربوط به همسر شهیدی بود که در سن جوانی (24 سالگی) همسرش را در دوران دفاع مقدس از دست می دهد و دو پسر دارد. خانم موسوی جزو کسانی بوده که خودش به سپاه زنجان می رفت و آنجا آموزش نظامی می دید. نکته ای که در خاطرات نظر من را جلب کرد این بود که این پاسدار که معلم این خانم بوده از لحظه ای که روبه روی ایشان می نشیند و از خانم فخرالسادات موسوی در حالی که 10 سال از ایشان عظیم تر بوده خواستگاری می نماید، این نکته را هم می گوید که من می روم و شهید می شوم و در این شک نکن، چون این هدف و آرمان من است و اگر پیشنهاد من را قبول کنی، در واقع با کسی ازدواج می کنی که ممکن است او را از دست بدهی و در خوشبینانه ترین حالت ممکن است من قطع نخاع شوم و تو تا آخر عمر مجبور شوی که بار من را بدوش بکشی.

شهید احمد یوسفی

خب در نگاه اول، برای هر شاگرد خیلی شیرین است که استادش انگشت روی او بگذارد و بگوید تو همان زنی هستی که من فکر می کنم بتوانم با او زندگی کنم. در هر صورت این اتفاق می افتد و فخرالسادات به خودش می بالد و خودش هم عاشق احمد می گردد و همان طور که خوش می گوید از اولین باری که احمد را می بیند، تصویر یک چریک قدرتمند که هم خیلی خوب نظامی گری بلد بوده و هم خیلی بااخلاق و روشن فکر بوده در ذهنش نقش می بندد. بنابراین از قبل توجه خانم موسوی به ایشان جلب شده بوده و وقتی این پیشنهاد داده می گردد، خیلی برایش جالب بوده و جواب مثبت می دهد و با توجه به اینکه خانواده اش مخالفت می کردند و حتی پدرش حاضر نمی گردد که در مراسم عقد آن ها حاضر گردد، اما در برابر نظر خانواده ایستادگی می نماید و پا در این زندگی می گذارد.

سؤالی که برای من به وجود آمد و باعث شد این موضوع را پیگیری کنم و ممکن است سؤال خیلی از افرادی باشد که در حوزه ادبیات پایداری مطالعه می نمایند و حتی سؤال جامعه باشد، این است که وقتی شهید یوسفی روبه روی خانم موسوی می نشیند و می گوید شک نکن که من شهید می شوم و در خوشبینانه ترین حالت جانباز خواهم شد، چون هدف من است، چطور دختری که می داند این همسر را از دست می دهد و این مرد نمی تواند کنارش بماند، تصمیم می گیرد با او ازدواج کند؟ برای پاسخ به این سؤال به زنجان رفتم و مصاحبه ها را آغاز کردم تا بفهمم در دل این آدم یا آدم هایی شبیه فخرالسادات چه می گذشته؛ دخترانی که می دانستند این همسر را از دست می دهند، اما باز هم پا در این زندگی های پرفراز و نشیب می گذاشتند.

این کتاب 200 صفحه ای شاید نقطه تفاوتش با کتاب خاطرات همسران شهید که ما خیلی به شکل عادی این موضوع را مطرح می کنیم که طرف می گوید من شهید می شوم و همسرش می پذیرد و تمام، این است که اینجا همه چیز پیچیده است و این زن زیر بار بله گفتن خودش و حجم عاطفی آن می ماند و کمر خم می نماید و در 60 سالگی همچنان در فراق همسرش اشک می ریزد تا حدی که از زمانی به بعد، انجام مصاحبه ها برای من مشکل شده بود.

موضوع داستان، عجیب، نوستالژی و یک عاشقانه است. این داستان می خواهد بگوید وقتی شما پا در راستا یک انتخاب می گذارید، خیلی مسئولیت ایجاد می نماید به گونه ای که شاید تا آخر عمر نتوانید از زیر بار آن مسئولیت بیرون بیایید.

در رابطه با انتخاب عنوان کتاب نیز در واقع پاییز برای این زن، بهار عشق است و خودش می گوید که احمد در پاییز به دنیا آمد، در پاییز با هم عقد ازدواج بستیم و در پاییز هم به شهادت رسید و سه تا پاییز خیلی برای این دو آدم و زندگی معنا دارد و همان طور که این زن می گوید هنوز در سن 60 سالگی پاییز، بهار این زن است و رنگ هایی که پاییز دارد، گرما بخش عشقی است که بین این دو بوده است.

فکر می کنید در این سال ها چه ظرفیت هایی در زمینه دفاع مقدس مورد غفلت قرار گرفته است؟ و چقدر موضوعات به چالش کشیده شده اند؟

آن چیزی که به عنوان آسیب در حوزه ادبیات دفاع مقدس وجود دارد، این است که ما همواره در لایه سطحی به این موضوع پرداخته ایم و اکنون که من در عمق زندگی فخرالسادات وارد شدم، می بینم که چقدر عجیب و پیچیده است. این زن درعین حال که از آرمان هایش برنگشته به آن ها معتقدتر شده، اما بسیار شرایط پرفراز و نشیب و پیچیده ای را چه از لحاظ روحی و جسمی و چه خانوادگی، پشت سر می گذارد. این ها همان بهایی است که ما بابت از دست دادن این آدم ها دادیم و جامعه باید این را بفهمد و احترام بگذارد و بداند که به یک جمله که آرامش داریم، اکتفا نکنیم و بدانیم که تا زمانی که نفس می کشیم، مدیون شهدایی هستیم که نگذاشتند یک وجب از خاک کشورمان از بین برود و برای همسرانشان هنوز زیر سقف خانه هایشان جنگ جریان دارد و به نظر من باید جامعه این را درک کند.

اگر مردم عمق این اتفاق را نمی دانند، مقصر امثال منِ نویسنده، پژوهشگر ادبیات دفاع مقدس، تهیه نماینده و سفارش دهنده است و نشان می دهد سیاست فرهنگی در این زمینه درست نبوده است. شاید هم آموزش های لازم درست نبوده و کلیشه ای، خودخواهانه و در چارچوب فکر خودمان در ادبیات دفاع مقدس پیش رفته ایم و این ها آسیب هایی است که وارد شده و ما به خانواده های این عزیزان مدیونیم که سال ها در آرمش زندگی می کنیم و آنها هنوز به نوعی دیگر در جنگ هستند.

امروزه در تألیف، تدوین و جمع آوری خاطرات رزمندگان جبهه ها با چه مشکلاتی روبرو هستید؟

یکی از مشکلاتی که در این زمینه وجود دارد، به راوی ها مربوط می گردد. چون ما همواره از آن ها یک کلیشه خواسته ایم. مثلا همین خانم فخرالسادات موسوی را تا به این نقطه رساندم که از ایشان چه می خواهم و چرا من از این زاویه وارد می شوم، خیلی زمان برد و برای این کار یک سال به زنجان رفتم و برگشتم. یعنی با توجه به کتاب هایی که راوی ها خوانده اند، احساس می نمایند همچین چیزی را از ما می خواهند و تصویری که از ادبیات دفاع مقدس دارند در ذهنشان تبدیل به کلیشه شده و شما تا یک راوی را از کلیشه دربیاورید، خیلی زمان می برد و شاید هیچ وقت نتوانید پیروز شوید و کار عقیم بماند یا یک کاری شعاری ارائه دهید که در سطح معنای این ادبیات حرکت می نماید نه در عمق.

دومین نکته، مربوط به پژوهشگران ادبیات دفاع مقدس است. این پژوهشگران تا وقتی که مسأله نداشته باشند و ندانند چرا به سراغ این آدم می فرایند و مسأله شان فقط این باشد که این آدم جنگ را دیده و همسر شهید و جانباز است و همین بحث کلی در ذهنش باشد، نتیجه درخوری به دست نمی آید. شاید این مدل کار کردن در دهه 60 و 70 جواب می داد، اما امروز جواب نمی دهد. پژوهشگر ادبیات دفاع مقدس باید جامعه شناس و روانشناس باشد، تحصیلات آکادمیک داشته باشد، کار تجربی نموده باشد، در بحث مصاحبه ژورنالیستی مثل شعر کلاسیک اشراف داشته باشد و باید این ها را بداند تا مصاحبه درخور و چالشی که در عمق ادبیات پایداری وارد گردد نه در سطح را ارائه دهد.